GỐM THỔ HÀ TIẾNG VANG MỘT THỜI

GỐM THỔ HÀ TIẾNG VANG MỘT THỜI

Đến Thổ Hà hôm nay, du khách có thể nhận biết diện mạo của một làng gốm cổ qua rất nhiều nền móng, phế tích của các lò nung gốm cổ xưa cùng những phế liệu, mảnh vỡ của các sản phẩm gốm xung quang làng.

Trong Kinh Bắc phong thổ ký diễn quốc sự thời Lê có viết:
Mã Đông Hồ gấm thêu hoa quyện
Cày làng Lê dựng nghiệp nông gia
Chĩnh chum thời có Thổ Hà
Trong bài thơ ''Làng gốm Thổ Hà" của Vũ Quần Phương có câu:
Làng gốm cữ này đang độ lửa
Khói cỏ de thơm khắp cả làng
Thuyền đinh khoang nặng đang rời bến
Thanh Nghệ xuôi vào, Tuyên Thái sang...

Với lịch sử nghề làm nghề gốm gần 800 năm, cùng với làng gốm Bát Tràng và Phù Lãng, Thổ Hà là một trong ba làng có nghề gốm nổi tiếng được nhiều du khách trong và ngoài nước biết đến.
Làng Thổ Hà, xã Vân Hà (Việt Yên) là một làng trù phú ven sông Cầu, hiện còn bảo lưu nguyên vẹn được nhiều nét văn hóa đặc trưng của một làng Việt cổ. Ông tổ nghề gốm Thổ Hà là Đào Trí Tiến, vào thời Lý được triều đình cử đi sứ sang Trung Quốc. Ở đây, ông đã học được nghề làm gốm, Khi trở về, ông đã truyền dạy cho nhân dân, ban đầu nghề được truyền cho nhân dân trong vùng núi Gốm ven sông Cầu gần Phù Lãng, sau đó vì đất thấp lại hẹp nên đã chuyển về Thổ Hà, vùng này có nguồn đất làm gốm phong phú lại rất đẹp và thuận tiện cho giao thông đi lại.
Tấm bia đá khắc năm 1692 ở đình làng có ghi chép về địa thế làng Thổ Hà: ''Địa hình sơn thủy, xã Thổ Hà ở phía đông giống như con rồng quay lại chốn tổ. Phía tây tựa hình con hổ ngồi chầu về tôn miếu, phía nam thì đỉnh hằng non nguyệt ghi rõ trong sách trời, phía bắc thì Đông Lát, Gò Nộn chung đúc khí thiêng của đất".
Nguyên liệu làm gốm ở Thổ Hà là loại đất sét được lấy ở những ngôi làng xung quanh ven sông Cầu. Sau đó được những người thợ chế biến sao cho thật mịn, thật đều rồi đưa lên bàn xoay đểchuốt (phương pháp tạo hình bằng tay) thành nhiều loại sản phẩm khác nhau, đợi khi đất khô sẽ cho vào lò nung ở nhiệt độ 1000 đến 1200oc trong khoảng thời gian từ 4 đến 5 ngày liên tục, khoảng 1 tuần khi gốm đã nguội thì cho ra lò.

Đến Thổ Hà thật dễ để có thể tìm thấy những sản phẩm gốm dân dụng như: chum, vại, ấm tích, bình vôi, tiểu sành…Ngày nay, nhờ bàn tay khéo léo, tài hoa của các nghệ nhân, làng gốm đã sáng tạo ra nhiều mặt hàng mỹ nghệ khác như các loại đôn, chậu cảnh, chậu hoa, các con giống bằng gốm như nghê, cá, rồng…được nhiều người yêu thích, chuộng dùng. Khác với gốm ở Phù Lãng và Bát Tràng, gốm Thổ Hà có những đặc điểm rất riêng biệt ở chỗ các sản phẩm gốm đều không có lớp men phủ, mà chủ yếu là men mộc tự nhiên màu nâu, cánh dán, bóng nhoáng. Men mộc chảy ra từ nhựa đất trong quá trình nung. Gốm Thổ Hà nung ở nhiệt độ cao thành sành, gõ vào kêu coong coong như thép, mảnh gốm cạo sắc như dao… với đặc điểm này khiến ta có thể nhận biết gốm Thổ Hà một cách dễ dàng.
Sự nổi tiếng của gốm Thổ Hà đã lan đi khắp các vùng trong cả nước, thương lái về lấy hàng đi bán khắp nơi, các con tàu thường xuyên cập bến Thổ Hà vào ăn hàng, cảnh tượng trên bến dưới thuyền tấp nập, đông vui. Trước đây hầu hết nhà nào cũng có những loại đồ dùng từ gốm Thổ Hà và là những sản phẩm không thể thiếu trong mỗi gia đình. Trong một tấm bia ở đình Thổ Hà khắc năm Chính Hòa thứ 14 (1693) có đoạn viết:.. ''Xã Thổ Hà có bến đò và chợ, mỗi tháng họp 12 phiên, mọi người đến mua đồ sành để việc giao dịch thông thương, nhân dân yên ổn, nghề nghiệp vui vẻ". Tấm bia khác cũng ghi:…''Bạn công thương chứa hàng tại chợ chất thành gò đống, hàng hóa luôn luôn lưu thông, nhân dân nhà nào cũng có lò nung gốm… Mùa thu năm nào cũng mở hội vui mừng"… Nhưng thật tiếc thay! Cảnh tượng đó giờ đây chỉ còn là trong ký ức của nhiều người, gốm Thổ Hà đã qua thời hoàng kim. Trong thời kinh tế thị trường, đầu ra cho sản phẩm, đến hình thức, mẫu mã, giá cả…gốm Thổ Hà đều không thể cạnh tranh và đứng vững được.

Hiện nay, ở Thổ Hà vẫn còn một số người có tâm huyết với nghề gốm, mang hy vọng khôi phục lại nghề truyền thống nổi tiếng một thời này, đồng thời lấy lại vị trí cho thương hiệu gốm của quê hương. Đã có những lò gốm đỏ lửa trở lại, đó cũng là những tín hiệu vui cho nghề gốm Thổ Hà dù cho con đường phía trước vẫn còn nhiều chông gai...